Samokontrola to zespół działań i zachowań podejmowanych przez osobę chorą na cukrzycę lub jej opiekunów w celu:

–  utrzymania kontroli nad chorobą

–  prewencji powikłań: ostrych oraz późnych

–  skutecznego leczenia cukrzycy.

Aby pacjent mógł prawidłowo wykonywać samokontrolę, musi dysponować odpowiednią wiedzą na temat samej cukrzycy, być świadomym ograniczeń i zagrożeń wynikających z istnienia choroby oraz nabyć umiejętności praktyczne, dzięki którym wyniki samokontroli będą miarodajne, samokontrola zaś przeprowadzona będzie w sposób higieniczny i bezpieczny.

W wyniku działań edukacyjnych dotyczących samokontroli podejmowanych przez pielęgniarkę, jej podopieczni oraz ich opiekunowie powinni zdobyć wiedzę i umiejętności w następujących obszarach:

•   Obsługa glukometru oraz ocena sprawności urządzenia, obsługa pompy insulinowej, penów, stosowanie pasków testowych – ważne jest, aby zwrócić pacjentowi uwagę, że przed użyciem jakiegokolwiek przyrządu do pomiaru lub też pasków wskaźnikowych należy zawsze czytać instrukcję użytkowania danej rzeczy, ponieważ tylko wtedy otrzymane wyniki będą wiarygodne.

•   Samodzielne wykonywanie pomiarów poziomu glukozy we krwi oraz pomiarów glikozurii i ketonurii zgodnie z harmonogramem ustalonym przez lekarza diabetologa. Pielęgniarka edukuje też pacjenta odnośnie przyczyn pojawiania się cukru we krwi czy w moczu i ciał ketonowych w moczu i postępowania w przypadku stwierdzenia glikemii, glikozurii czy ketonurii.

•   Prowadzenie dzienniczka samokontroli – dzienniczek ten jest źródłem cennych informacji dla samego pacjenta oraz dla lekarza diabetologa i dla opiekującej się chorym pielęgniarki. Powinny być w nim odnotowywane wartości: pomiarów poziomu glukozy (wykonywanych zgodnie z harmonogramem ustalonym przez lekarza diabetologa) i nadciśnienia tętniczego, podejmowanie wysiłku fizycznego, wystąpienie powikłań cukrzycy, stosowane leczenie, wyniki badań laboratoryjnych, epizody złego samopoczucia, a także stosowane produkty spożywcze – powinny być przeliczane na wymienniki węglowodanowe i białkowo- tłuszczowe , co jest szczególnie ważne w cukrzycy typu 1, bo właśnie dzięki odpowiednio wyliczonym wymiennikom lekarz może ocenić, czy dawka insuliny była dobrze dobrana.

•   Zasady zdrowego żywienia – zadanie to powinno być realizowane we współpracy z lekarzem diabetologiem i dietetykiem, zatem pielęgniarka powinna dysponować wiedzą na temat żywienia w cukrzycy oraz umieć obliczać wymienniki węglowodanowe i białkowo-tłuszczowe. Ze względu na to, że spośród członków zespołu terapeutycznego to pielęgniarka ma z pacjentem najczęstszy kontakt i podejmuje działania zawodowe w wielu kierunkach (również edukując i sprawując stałą kontrolę nad stanem zdrowia podopiecznego), najczęściej to właśnie dzięki niej pacjent poznaje zasady zdrowego żywienia i od niej uczy się, jak obliczać wymienniki.

•   Aplikowanie insuliny i dobieranie właściwych dawek hormonu w zależności od otrzymanych wyników pomiarów.

•   Obserwowanie reakcji swojego organizmu oraz podejmowanie interwencji w stanie zagrożenia hipo- lub hiperglikemią.

•   Systematyczne wykonywanie pomiarów ciśnienia tętniczego i masy ciała.

•   Właściwa pielęgnacja stóp.

Pacjent dzięki informacjom, które uzyska od pielęgniarki, musi mieć świadomość absolutnej konieczności przeprowadzania samokontroli oraz wykonywania w celach kontrolnych pomiarów glikemii w laboratorium – dzięki temu ma szansę na poprawę jakości życia i uniknięcie sytuacji, które mogą być niebezpieczne dla jego zdrowia a nawet życia. Pielęgniarka powinna w sposób szczególny położyć nacisk na znaczenie samokontroli i samoopieki podczas edukowania rodziców i opiekunów dziecka chorującego na cukrzycę, oraz – co równie ważne – na konieczność kontroli realizacji samoopieki prowadzonej przez dziecko (dopasowanej do jego wieku) i konieczność egzekwowania od młodego diabetyka systematyczności w prowadzeniu dzienniczka samokontroli.

 

Pielęgniarka podczas prowadzenia edukacji z zakresu samoopieki powinna zwrócić pacjentowi uwagę na znaczenie higieny i zachowania bezpieczeństwa epidemiologicznego w czasie wykonywania pomiarów glikemii, glikozurii i ketonurii. Pacjent powinien wiedzieć, że należy wtedy bezwzględnie zachować czystość: ręce muszą być dokładnie umyte wodą i mydłem, miejsce nakłucia należy zdezynfekować, a do wykonania nakłucia trzeba użyć sterylnej igły. Trzeba pacjentów uczulić, że ze względu na bezpieczeństwo epidemiologiczne igła może być wykorzystywana do nakłucia tylko raz; dlatego, aby wykonywanie pomiaru glikemii było łatwiejsze, mogą zaopatrzyć się w aptece w przyrządy z możliwością szybkiej wymiany raz użytej igły. Z tych samych powodów odpady, które powstają podczas wykonywania pomiarów, muszą być traktowane jak odpady medyczne i usuwane z zachowaniem zasad bezpieczeństwa. Do usuwania krwi z palca należy zawsze używać tylko czystych kawałków gazy lub bibuły. Jeśli pacjent w samokontroli używa pasków testowych, musi wiedzieć, że należy je przechowywać w chłodnym miejscu (ale nie w lodówce), a pudełko, w którym są przechowywane, otwierać tylko na krótki czas potrzebny do wyjęcia paska. Należy pacjenta poinformować, że paski przechowywane niewłaściwie lub w otwartym pojemniku, nie nadają się do użytku, ponieważ składniki chemiczne, którymi są nasączone, tracą lub zmieniają swoje właściwości pod wpływem światła, powietrza i wysokiej temperatury. Pacjent musi też mieć świadomość, że wykonywanie pomiarów źle przechowywanymi paskami lub stosowanie testów niedostosowanych do użycia w danym typie aparatu pomiarowego może prowadzić do otrzymania wyników niezgodnych ze stanem faktycznym, co w efekcie może doprowadzić do zachwiania lub utraty kontroli nad cukrzycą i wystąpienia powikłań.

W badaniu glikozurii i ketonurii również obowiązuje zachowanie higieny: mocz powinien być oddawany do czystego i suchego pojemnika, a w przypadku prowadzenia dobowej zbiórki moczu, próbki powinny być przechowywane w lodówce. Badanie poziomu cukru lub ciał ketonowych powinno być jednak wykonane na moczu, który ogrzał się do temperatury pokojowej.

Pielęgniarka powinna pouczyć też pacjenta o konieczności przestrzegania higieny całego ciała i o wykonywaniu smooobserwacji. Diabetyk musi wiedzieć, że cukrzyca może upośledzać działanie układu odpornościowego. Skutkiem tego może pojawiać się zwiększona podatność na zakażenia drobnoustrojami, łatwiej też dochodzi do rozwoju stanów zapalnych. Zjawiska te u diabetyków trudniej poddają się leczeniu w porównaniu do osób zdrowych, dlatego konieczne jest dbanie o higienę w celu zapobiegania zakażeniom i powstawaniu stanów zapalnych oraz prowadzenie samoobserwacji, aby jak najszybciej wykryć niepożądane objawy czy zmiany.

Dzięki edukacji prowadzonej przez pielęgniarkę pacjent powinien być przekonany o konieczności:

–  codziennego oczyszczania całego ciała podczas kąpieli lub pod prysznicem;

–  skrupulatnego przestrzegania higieny jamy ustnej, prewencji i leczenia pojawiających się w niej zakażeń oraz stanów zapalnych;

–  odbywania okresowych wizyt kontrolnych u stomatologa;

–  rzucenia palenia – zawarte w wyrobach tytoniowych substancje prowadzą m.in. do upośledzenia pracy naczyń krwionośnych;

–  wykonywania szczepień ochronnych – w przypadku dzieci powinni o to zadbać ich opiekunowie;

–  monitorowania ciśnienia krwi – wyjątkowo ważne jest to w przypadku kobiet w ciąży, ponieważ współistnienie cukrzycy i nadciśnienia tętniczego może być groźne dla zdrowia i życia przyszłej matki oraz negatywnie wpływać na rozwijający się płód;

–  zwracania uwagi na zdrowie stóp – pacjent musi wiedzieć, że cukrzyca może prowadzić do głębokich, niekorzystnych zmian w tkankach i pojawienia się owrzodzeń, w wyniku których może zaistnieć konieczność amputacji stóp.

 

Pielęgniarka odgrywa istotną rolę w uświadomieniu pacjentowi, jak jego stan psychiczny wpływa na samokontrolę. W edukacji konieczne jest zatem przedstawienie negatywnego wpływu stresu na kontrolę cukrzycy. Zestresowany pacjent może popełniać błędy podczas wykonywania pomiarów lub dozowania insuliny – to zaś najprostsza droga do wystąpienia powikłań i stanów zagrożenia zdrowia lub życia. Rolą pielęgniarki jest wykształcenie w pacjencie pozytywnego nastawienia do działań, których celem jest przejęcie kontroli nad chorobą, i do przestrzegania higieny oraz zasad zdrowego żywienia, a także – do podejmowania wysiłku fizycznego. Dzięki temu chory na cukrzycę będzie mógł zyskać wpływ na jakość i przebieg swojego życia.