Sport wyczynowy a cukrzyca
Sylwetki sportowców przedstawione w poniższym artykule są dowodem na to, że rozpoznanie cukrzycy nie oznacza końca kariery sportowca, ani nie jest przeciwwskazaniem do rozpoczęcia uprawiania sportu. Na ich przykładzie można zauważyć, że cukrzyca nie stoi na przeszkodzie w osiąganiu sukcesów (nawet na poziomie międzynarodowym), jeśli uruchomione zostaną odpowiednie systemy motywacyjne i zaangażowany zostanie odpowiedni zespół specjalistów.
Wstęp
Wyniki licznych badań epidemiologicznych wskazują na silną współzależność między brakiem aktywności fizycznej a występowaniem cukrzycy typu 2. Ponadto badania te dowodzą, że aktywność fizyczna może zapobiegać rozwojowi choroby u osób obarczonych czynnikami ryzyka lub spowalniać progresję stanów przedcukrzycowych w kierunku cukrzycy [1-3].
Pozytywna rola aktywności fizycznej w kontroli poziomu glikemii u chorych na cukrzycę typu 1 nie została udowodniona i nadal pozostaje tematem wielu dyskusji. Głównym argumentem przeciwko zwiększonej aktywności fizycznej tych osób są znaczne wahania stężenia glukozy we krwi. Mogą one wystąpić w trakcie, jak i po wysiłku, a spowodowane są upośledzonym uwalnianiem glukozy z wątroby, co jest niepożądanym zjawiskiem w przebiegu leczenia cukrzycy. Mimo że aktywność fizyczna nie wpływa znacząco na kontrolę glikemii u chorych na cukrzycę typu 1, to zmniejsza zachorowalność na chorobę wieńcową i obniża ryzyko wystąpienia powikłań naczyniowych [4,5]. W cukrzycy typu 2 aktywność fizyczna stanowi wręcz podstawę leczenia choroby. Chorym na ten rodzaj cukrzycy zaleca się właściwie wszystkie formy wysiłku fizycznego pod warunkiem, że choroba jest dobrze wyrównana i nie występują jej powikłania. A co ze sportem wyczynowym? Czy osoby z cukrzycą mogą podejmować tego typu aktywność?
Sporty wyczynowe
Coraz więcej chorych na cukrzycę (zwłaszcza cukrzycę typu 1) podejmuje aktywność sportową, mimo że istnieje niewiele opracowań naukowych na temat treningu w sporcie wyczynowym dostosowanym do potrzeb chorych. Młodzi ludzie chorzy na cukrzycę mogą aktywnie uprawiać sport pod warunkiem odpowiedniej edukacji zarówno chorego, jak i – a może przede wszystkim jego otoczenia – współzawodników, nauczycieli i trenerów. Młodzi sportowcy mogą uprawiać niemal każdą dyscyplinę sportową. Istnieje niewielka grupa dyscyplin bezwzględnie przeciwwskazanych w cukrzycy oraz grupa dyscyplin z pewnymi obostrzeniami co do kwalifikacji do nich osób z cukrzycą (tabela 1).
Ograniczenia te dotyczą różnych aspektów (głównie stopnia wyrównania cukrzycy i kwalifikacji lekarskiej) w zależności od dyscypliny sportu, np.: osoby chore na cukrzycę mogą latać szybowcami, lecz nie mogą zostać instruktorami szybownictwa, brać udziału w zawodach szybowcowych lub latać na długie dystanse przełajowe; skoki spadochronowe powinny odbywać się w tandemach; udział w maratonie czy triathlonie powinien być poprzedzony wieloletnim przygotowaniem zawodnika [6].
Dla pełnego bezpieczeństwa zawodnika niezbędny jest zespół specjalistów, w składzie którego, oprócz trenera i psychologa, powinien znaleźć się diabetolog, endokrynolog i dietetyk. Jednakże podstawą rozpoczęcia treningów jest umiejętność samokontroli i znajomość choroby przez osobę uprawiającą sport. Trening sportowców wyczynowych chorych na cukrzycę powinien być tak programowany, by przypominał zawody. Podczas tak intensywnego wysiłku fizycznego bardzo ważna jest częsta kontrola poziomu glikemii. Czasami, kiedy intensywność ćwiczeń jest wystarczająco duża, można nawet zrezygnować z podania insuliny na początku treningu. Podczas bardzo intensywnych i długotrwałych wysiłków, takich jak biegi maratońskie czy triatlon, zmniejsza się dawkę insuliny nawet o 70–90%. Jednakże działania te muszą być dostosowane indywidualnie do każdego zawodnika oraz do dyscypliny sportowej. I tak na przykład u sportowców trenujących gry zespołowe charakteryzujące się zmienną intensywnością (piłka nożna, rugby czy hokej) czasami konieczne może być dodatkowe spożycie węglowodanów oraz kontrola glikemii w czasie przerw [7,8]. Po długim i intensywnym wysiłku fizycznym, przez następne 24–48 godzin istnieje ryzyko wystąpienia hipoglikemii. Należy również mierzyć poziom glikemii przed snem – powinien on być wyższy od prawidłowego (>10–12 mmol/l). Jeżeli ten warunek nie zostanie zachowany, zwiększa się ryzyko ciężkiej hipoglikemii w czasie snu.
Wybrane dyscypliny sportu – zalecenia
Golf – chociaż gra w golfa nie kojarzy się ze zbyt dużym wydatkiem energetycznym, to jest to jedna z dyscyplin sportowych, w których dość często dochodzi do hipoglikemii w czasie rozgrywek. Spadki stężenia glukozy we krwi związane są z czasem trwania rozgrywki (nawet 4 godziny), ukształtowaniem terenu pola golfowego, ale przede wszystkim wynikają z tego, że spożywanie posiłków podczas gry jest źle postrzegane. Z rozmów z zawodnikami wynika, iż najczęściej do pojawienia się pierwszych objawów hipoglikemii dochodzi około 9. dołka. Graczom zaleca się spożycie dodatkowej porcji węglowodanów przed rozpoczęciem gry oraz posiadanie porcji łatwo przyswajalnych węglowodanów (np. w formie napojów) w czasie gry.
Golf – chociaż gra w golfa nie kojarzy się ze zbyt dużym wydatkiem energetycznym, to jest to jedna z dyscyplin sportowych, w których dość często dochodzi do hipoglikemii w czasie rozgrywek. Spadki stężenia glukozy we krwi związane są z czasem trwania rozgrywki (nawet 4 godziny), ukształtowaniem terenu pola golfowego, ale przede wszystkim wynikają z tego, że spożywanie posiłków podczas gry jest źle postrzegane. Z rozmów z zawodnikami wynika, iż najczęściej do pojawienia się pierwszych objawów hipoglikemii dochodzi około 9. dołka. Graczom zaleca się spożycie dodatkowej porcji węglowodanów przed rozpoczęciem gry oraz posiadanie porcji łatwo przyswajalnych węglowodanów (np. w formie napojów) w czasie gry.
Narciarstwo – wiąże się ze zwiększonym zużyciem węglowodanów, w związku z aktywnością fizyczną z jednej strony oraz hipotermią – z drugiej, dlatego niezwykle ważny jest właściwy dobór sprzętu oraz odpowiednie ubranie.
Nurkowanie – do niedawna było zakazane w grupie osób leczonych insuliną. Obecnie jest dozwolone po konsultacji lekarskiej oraz pod warunkiem, że partner osoby chorej na cukrzycę jest przeszkolony w zakresie rozpoznawania objawów hipoglikemii. Osoby z cukrzycą, które zamierzają nurkować powinny unikać alkoholu co najmniej na 24 h przed wysiłkiem, a w dniu nurkowania – mierzyć poziom glikemii częściej niż zwykle, zwiększyć ilość przyjmowanych węglowodanów oraz spożyć posiłek na godzinę przed planowanym zejściem pod wodę. Ponadto zaleca się im, aby w czasie nurkowania miały przy sobie porcję węglowodanów w formie płynnej. Poziom glikemii przed zejściem pod wodę powinien być wyższy niż 8 mmol/l.
Piłka nożna – ryzyko hipoglikemii można zminimalizować redukując, po konsultacji z lekarzem, dawkę insuliny przyjmowaną przed rozpoczęciem meczu. Ponadto zawodnik powinien spożywać dodatkowe porcje węglowodanów przed grą, w połowie meczu oraz po jego zakończeniu. Poważniejszym problemem jest późna hipoglikemia, występująca często po intensywnych treningach. Można jej uniknąć przyjmując po zakończeniu treningu posiłek bogaty w węglowodany złożone, przy jednoczesnym ograniczeniu spożycia napojów alkoholowych.
Kajakarstwo – w tym przypadku również zaleca się redukcję dawki insuliny oraz spożycie dodatkowej porcji węglowodanów przed rozpoczęciem spływu. Jednocześnie niezbędne są zapasy szybko przyswajalnych węglowodanów. Oczywiście konieczna jest obecność osób towarzyszących, potrafiących rozpoznać objawy hipoglikemii. Objawy te pojawiają się wtedy, gdy insulina została podana w okolicę ramion, w związku z tym zaleca się wstrzykiwać ją w powłoki brzuszne lub okolice ud. Także w tej dyscyplinie problemem jest późna hipoglikemia występująca wieczorem po intensywnym wysiłku. W związku z tym zaleca się spożycie dodatkowej porcji węglowodanów podczas wieczornego posiłku oraz przed snem [3].
Znani sportowcy chorzy na cukrzycę
Uprawianie sportu na wysokim poziomie przez osoby chore na cukrzycę jest dużym wyzwaniem. Oprócz intensywnie zaplanowanych dni treningowych dochodzą dodatkowe obowiązki związane z częstą kontrolą poziomu cukru we krwi, dawkowaniem insuliny i odpowiednią dietą.
Jednym z najbardziej znanych polskich sportowców cierpiących na cukrzycę typu 1 jest Michał Jeliński, mistrz olimpijski z Pekinu i czterokrotny mistrz świata w wioślarstwie. Dzień treningu czy zawodów Michał rozpoczyna od oznaczenia poziomu cukru, przyjęcia odpowiedniej dawki insuliny i spożycia śniadania w określonym czasie od wstrzyknięcia leku. Każdy posiłek musi być zaplanowany w czasie i zawierać wyliczoną dawkę węglowodanów. Podczas wysiłku sportowiec zawsze ma w zasięgu ręki batony energetyczne lub odżywki z glukozą, by mógł szybko zareagować na pojawiające się objawy hipoglikemii, choć do tej pory takie incydenty w czasie treningów się nie zdarzały. W czasie zwykłego dnia treningowego Michał przyjmuje pięć zastrzyków z insuliną działającą natychmiastowo i dwa – z insuliną o przedłużonym czasie działania. Oprócz codziennej troski o swoje zdrowie, Michał 3–4 razy w roku przechodzi kilkudniowe leczenie szpitalne połączone ze szkoleniem [9].
Innym wybitnym wioślarzem chorym na cukrzycę jest Steven Redgrave, pięciokrotny złoty medalista olimpijski. Dwa lata przed igrzyskami olimpijskimi w Sydney zgłosił się z typowymi objawami na badania lekarskie, które pokazały znacznie podwyższony poziom cukru (450 mg/dl) oraz niewielką kwasicę metaboliczną. Dodatkowe badania potwierdziły rozpoznanie cukrzycy typu 2. Zespół specjalistów opracował odpowiednią dietę dostarczającą 7000 kcal na dobę i składającą się z potraw o wysokim indeksie glikemicznym. Przeciętny dzień treningowy Stevena Redgrave’a składa się z 12 km biegu, 90 minut wiosłowania oraz ćwiczeń z obciążeniem i na ergonometrze. Zawody na jakich startuje ten zawodnik obejmują 6–8 minutowy wysiłek fizyczny na poziomie 80% VO2max.
Kolejnym wielkim sportowcem zmagającym się z cukrzycą typu 1 jest Gary Hall, amerykański pływak, wielokrotny uczestnik Letnich Igrzysk Olimpijskich, zdobywca 5 złotych, 3 srebrnych i 2 brązowych medali. W czasie dnia treningowego przyjmuje 4–8 iniekcji z insuliny pochodzenia ludzkiego przy szczegółowym monitorowaniu poziomu glukozy we krwi. Ilość podawanej insuliny uzależniona jest od intensywności treningu. Gary Hall codziennie spożywa posiłki dostarczające około 4000–5000 kcal, z czego 60% stanowią węglowodany. Przed intensywnym treningiem dawka insuliny jest redukowana, a w czasie wysiłku zawodnik przyjmuje cukry średnio co 30 minut [10].
Innym przykładem jest triatlonista Gary Blakie, który w wieku 21 lat na mistrzostwach Wielkiej Brytanii zajął w tej dyscyplinie 8 miejsce. Cukrzycę typu 2 zdiagnozowano u niego w wieku 12 lat. Gary Blakie poziom glukozy we krwi reguluje stosując długo działającą insulinę analogową oraz krótko działającą insulinę przyjmowaną w czasie posiłków. Typowy tydzień treningowy tego sportowca obejmuje pływanie, jazdę na rowerze oraz bieg na dystansach, które wynoszą odpowiednio 3,5 mili, 150 mil oraz 25 mil [11].
Dwaj kolejni sportowcy chorzy na cukrzycę to hokeiści Toby Petersen i B.J. Crombeen z drużyny Dallas Stars NHL. Toby Petersen choruje na cukrzycę typu 1 od 5. roku życia, co nie przeszkodziło mu w karierze sportowej. Obaj zawodnicy w różny sposób utrzymują prawidłowy poziom cukru we krwi. B.J. Crombeen stosuje częste pomiary glukozy i wstrzyknięcia insuliny, natomiast Toby Petersen – pompę insulinową. Pompa insulinowa znacznie ułatwiła zawodnikowi codzienne życie. Umieszcza się ją w specjalnym pasie między brzuchem a biodrem bez dodatkowych zabezpieczeń, tak aby nie krępowała ruchów podczas treningów i zawodów [12].
Kris Freeman jest jednym z najlepszych narciarzy biegowych w Stanach Zjednoczonych. Cukrzycę typu 1 zdiagnozowano u niego przed Zimowymi Igrzyskami Olimpijskimi 2002 w Salt Lake City. Przez 7 lat sportowiec ten stosował insulinę we wstrzyknięciach. Od 2008 roku Kris Freeman używa bezprzewodowej pompy insulinowej, która bezpośrednio przylega do skóry, dzięki czemu eliminuje ryzyko zamarznięcia insuliny. Zawody narciarstwa biegowego przebiegają w temperaturach od -4°C do -20°C i w tych warunkach tradycyjne pompy mogłyby stanowić problem. W tym roku Kris Freeman jest reprezentantem Stanów Zjednoczonych w Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w Vancouver w narciarstwie biegowym – 15 km stylem dowolnym i 30 km w biegu pościgowym [13,14].
Podsumowanie
Cukrzyca typu 1, jak i 2 nie jest przeciwwskazaniem do uprawiania sportu. Przekonują o tym liczne, spektakularne przykłady przedstawione w opracowaniu. Kwalifikowany sport u osoby z cukrzycą wymaga bardzo ścisłej współpracy zespołu specjalistów oraz ogromnej motywacji i samodyscypliny ze strony zawodnika. Nie do przecenienia jest jednak fakt, że sportowcy chorzy na cukrzycę mogą stać się doskonałym wzorem dla wielu osób, dla których rozpoznanie choroby kojarzy się z gorszą jakością życia. Sukcesy sportowców pokazują w znakomity sposób, że osoby chore na cukrzycę mogą realizować swoje cele i marzenia oraz w pełni korzystać z życia.
Piśmiennictwo
1. Pan X.R., Li G.W., Hu Y.H. et al. Effects of diet and exercise in preventing NIDDOM in people with impaired glucose tolerance. The Da Qing IGT and Diabetes Study. Diabetes Care. 1997;20:537–544
2. Laaksonen D.E., Lindström J., Lakka T.A. et al. Physical activity in the prevention of type 2 diabetes. The Finnish Diabetes Prevention Study. Diabetes. 2005;54:158–165
3. Knowler W.C., Barrett-Connor E., Fowler S.E. et al. Reduction in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle intervention or metformin. N. Engl. J. Med. 2002;346:393–403
4. Ponikowska I., Adamczyk P. Znaczenie aktywności fizycznej w leczeniu cukrzycy. W: Cukrzyca. Tom 1. Sieradzki J (red.), Via Medica, Gdańsk. 2006
5. Wilmore J.H., Costill D.L., Kenney W.L. Physiology of sport and exercise. Human Kinetics Publishers 2007
6. Nadgi D. Exercise and sport in diabetes. John Wiley & Sons, Ltd 2005
7. Dylewicz P. Cukrzyca a ćwiczenia fizyczne. Rehabilitacja Medyczna. 2000;4:12–27
8. Peter A., Farrell P.D. Diabetes, exercise and competitive sports. Sports Science Exchange 90. 2003;16:1–6
9. [online: http://www.sport.pl/sport/1,87610,5573556,Michala_Jelinskiego_podwojna_walka_o_medal__Wioslarz.html]
10. [online: http://www.runsweet.com/Swimming.html]
11. [online: http://www.runsweet.com/Triathlon.html]
12. [online: http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/spt/hockey/ stars/stories/022209dnspostarspeterson.4266448.html]
14. [online: http://www.diabeteshealth.com/read/2010/01/29/6543/krisfreeman-skis-for-gold-at-the-vancouver-olympics-/]
