Problem cukrzycy i radzenia sobie z chorobą – ujęcie psychologiczne
Cukrzyca w swoisty sposób wpływa na sytuację psychospołeczną pacjentów, co jest spowodowane wieloma czynnikami, m.in. koniecznością szczególnych zachowań ze względu na samą chorobę, wpływami środowiska, przeżyciami emocjonalnymi, a także obciążeniem finansowym. Ważne jest rozpoznanie przez lekarza stosunku pacjenta i jego najbliższych do choroby, tego w jaki sposób pacjent przeżywa swoją chorobę i jakie w związku z tym ma możliwości realizowania zaleceń lekarskich. Dobrze jest stopniowo zaznajamiać pacjenta i jego najbliższych z informacjami dotyczącymi rozpoznania, oswajać z koniecznością długotrwałego leczenia oraz planować wykonanie poszczególnych zadań małymi etapami. Wstępny okres dla chorego ze świeżo ujawnioną cukrzycą trwa około 1–2 tygodni (czasem dłużej w zależności od indywidualnego podejścia). Wtedy rozpoczynamy leczenie, np. wg modelu funkcjonalnej insulinoterapii, łącznie z codzienną intensywną edukacją.
Uczenie pacjenta i jego najbliższego otoczenia życia z chorobą przewlekłą zwykle dotyczy również problemu ekspresji emocji i ujawnianych uczuć. Doświadczenie pokazuje, że porady dla pacjentów oraz ich rodzin są cenne i potrzebne (szczególnie te dotyczące radzenia sobie ze stresem psychologicznym, np. poczuciem odmienności, niepokojem przed insulinoterapią, uznaniem konieczności interwencji medycznych, przekształcaniem osobowości dla uzyskania akceptacji dla wielu nowych potrzeb). Pacjent i jego najbliższa rodzina w związku z chorobą mogą odczuwać winę, strach, zazdrość, zakłopotanie lub smutek. Emocje te wpływają na efekty terapii, m.in. realizowanie zaleceń terapeutycznych dotyczących przyjmowania insuliny.
Tylko 7–40% pacjentów z cukrzycą wypełnia większość zaleceń lekarskich, co jest istotną przeszkodą w osiągnięciu dobrego wyrównania metabolicznego. Rozpoznanie i redukcja przyczyn tych trudności może w dużym stopniu poprawić skuteczność leczenia. Nawiązanie z pacjentem i jego najbliższymi odpowiedniego kontaktu terapeutycznego może pomóc choremu ujawnić wewnętrzne opory i lęki przed zastosowaniem się do zaleceń lekarskich. Na każdym etapie sprawowania opieki diabetologicznej bardzo ważne jest włączenie do procesu leczenia i edukacji chorego jego najbliższych.
Lekarz z zespołem terapeutycznym (edukator, dietetyk) powinien podejmować odpowiednie działania i procedury terapeutyczne celem doskonalenia sprawności pacjenta w radzeniu sobie z cukrzycą, po to, by mógł on w szerszym zakresie wpływać na własne życie, sam lub z dodatkową pomocą psychologa klinicznego czy psychoterapeuty. W przypadku chorego leczonego insuliną, ta sprawność to działania związane z dostosowywaniem dawek insuliny do wielkości i jakości spożywanych posiłków, wysiłku fizycznego, elastycznych pór posiłków z ich omijaniem, czyli najczęściej funkcjonalną intensywną insulinoterapią.
Ponieważ rozpoznanie cukrzycy ma natychmiastowy wpływ zarówno na pacjenta, jak i na rodzinę, nierzadko zdarza się, że rodziny przeżywają silny szok. Każdy rodzaj szoku wymaga specyficznego podejścia leczniczego – interwencji kryzysowej. Do sprostania temu dramatycznemu wydarzeniu potrzebna jest pomoc wielu specjalistów (lekarz diabetolog, edukator, dietetyk, psycholog). Zwykle początkowo pacjent dostrzega pewne objawy, które sam rozumie jako przejawy choroby. Następnie, podejmując decyzję o potrzebie skorzystania z pomocy lekarskiej i poszukując profesjonalnej opieki, wchodzi w rolę pacjenta, a tym samym powierza dużą część odpowiedzialności za leczenie lekarzowi. Dysocjowanie od nadmiaru negatywnych uczuć – lęku, cierpienia – poprzez kontakt ze sferami wsparcia w stresie uwarunkowanym cukrzycą, dokonywane w momencie terapii, to istotny składnik leczenia. Jednocześnie sytuacja ta może wpłynąć na zmiany zachowania pacjenta. Jeśli odpowiednia interwencja nie zostanie przeprowadzona natychmiast po rozpoznaniu cukrzycy, bardzo prawdopodobne jest, że pojawią się problemy związane z zachowaniem chorych.
W okresie rozpoznania choroby każdy pacjent (bez względu na wiek) może początkowo sprawiać wrażenie, że zaakceptował cukrzycę, później jednak może stać się smutny, lękliwy, zbuntowany lub zmartwiony. Smutek, złość czy lęk może okazywać poprzez niechęć do współdziałania, upór. Członkowie rodziny chorego w związku z rozpoznaniem cukrzycy również często przeżywają smutek, żal, poczucie winy czy złość. Doświadczają oni klasycznych stadiów żałoby, począwszy od gniewu i zaprzeczenia do targowania się, depresji i końcowego rozwiązania – akceptacji zaistniałej sytuacji. Uporanie się przez pacjenta i jego najbliższych z przeżywanym stresem związanym z rozpoznaniem choroby ułatwia przystąpienie do działania i dostosowanie się do życia z cukrzycą, m.in. przez aktywny udział w funkcjonalnej intensywnej insulinoterapii. Pogodzenie się z diagnozą cukrzycy zabiera pacjentowi zwykle 6–9 miesięcy, a jego rodzinie zwykle 9–12 miesięcy.
Siła reakcji emocjonalnych u pacjenta z cukrzycą będzie zależała od wielu czynników, m.in. wieku, reaktywności (temperamentu), dotychczasowych doświadczeń z chorobą czy innymi trudnymi zdarzeniami, sytuacji rodzinnej lub czynników biologicznych (przebieg leczenia choroby). Wszystkie interwencje powinny być zaprojektowane z uwzględnieniem możliwości chorego oraz rodziny, odpowiednio do jego wieku, możliwości rozwojowych i zdolności umysłowych. Chociaż uważne monitorowanie stężenia glukozy we krwi z odpowiednio dostosowanymi wstrzyknięciami insuliny to konieczność, dobrze byłoby przeprowadzać je z najmniejszym możliwym dyskomfortem, by ułatwić psychologiczne przystosowanie chorego do potencjalnie przykrych procedur.
Ponieważ ciężar codziennego prowadzenia cukrzycy spada w dużej mierze na samego pacjenta, można pomóc mu w identyfikacji sposobów prowadzących do zmniejszenia poziomu stresu (np. wyjście na spacer, do kina, teatru, kilka minut ćwiczeń, praktykowanie jogi, medytacji czy modlitwy, udział w treningu relaksacyjnym).
Zaburzenia emocjonalne związane ze specyfiką choroby, nie zawsze uświadamiane, mogą hamować i blokować aktywność terapeutyczną pacjentów, którzy rozumieją wymogi edukacji diabetologicznej, lecz wykazują opór (często nieświadomy) wobec jej realizowania. Zrównoważenie emocjonalne, rozwijanie odpowiedzialności i umiejętności rozwiązywania swoich problemów czy panowania nad uczuciami i popędami może w dużym stopniu wpłynąć na styl i jakość życia chorego na cukrzycę. Łączy się to z aktywnym udziałem w leczeniu.
Trzeba pamiętać, że wśród chorych na cukrzycę częściej niż w całej populacji występują zaburzenia psychiczne (m.in. depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania). W większości przypadków diagnoza i leczenie wymaga konsultacji psychiatrycznej.
