Cukrzyca to grupa chorób metabolicznych. Występuje albo na skutek upośledzenia lub braku wydzielania insuliny, albo z powodu występowania czynników zakłócających jej działanie. Efektem niedostatecznego działania insuliny jest wzrost stężenia glukozy we krwi (hiperglikemia). Przewlekła hiperglikemia wiąże się z uszkodzeniem, zaburzeniem czynności i niewydolnością wielu narządów, zwłaszcza oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych.

Insulina jest anabolicznym hormonem peptydowym produkowanym przez komórki β wysp Langerhansa trzustki. Odgrywa zasadniczą rolę w metabolizmie węglowodanów, czyli cukrów, a także białek oraz tłuszczów. Proces wydzielania insuliny można podzielić na podstawowy, który następuje między posiłkami i w nocy oraz poposiłkowy. Wydzielanie poposiłkowe ma zasadnicze znaczenie w metabolizmie glukozy po spożyciu węglowodanów, co zapewnia ich prawidłowe zagospodarowanie w organizmie.

 

Według Światowej Organizacji Zdrowia oraz Amerykańskiego Towarzystwa Diabetologicznego cukrzycę można podzielić na cztery główne grupy.

W pierwszej mieści się cukrzyca typu 1. Zazwyczaj z uwagi na gwałtowny i objawowy przebieg, manifestujący się ostrymi powikłaniami, cukrzyca tego typu rozpoznawana jest już u dzieci i młodzieży. Jej istota polega na niszczeniu komórek β wysp trzustkowych, produkujących insulinę. Proces ten prowadzi do całkowitego niedoboru insuliny. W tej grupie wyróżniamy cukrzycę, u podłoża której leżą procesy immunologiczne prowadzące do reakcji autoagresywnej przeciwko własnemu organizmowi oraz idiopatyczne, czyli o nieznanych mechanizmach prowadzących do zniszczenia komórek β wysp trzustkowych.

W drugiej podgrupie wyróżniamy, najczęściej występującą, cukrzycę typu 2.W tej chorobie w różnych proporcjach dominują dwa procesy – insulinooporność (spadek wrażliwości tkanek obwodowych, takich jak: mięśnie szkieletowe, tkanka tłuszczowa, wątroba i serce na glukozę) i upośledzenie wydzielania insuliny. W początkowym etapie przeważa oporność na insulinę tkanek obwodowych z nieznacznym jej niedoborem, w miarę trwania tego schorzenia dochodzi do bardzo ograniczonego lub całkowitego braku wydzielania insuliny z towarzyszącą insulinoopornością. Ten etap choroby wymaga radykalnej zmiany sposobu leczenia, które jest takie samo jak w cukrzycy typu 1, czyli polega na wstrzyknięciach insuliny.

Kolejną podgrupą są tzw. inne określone typy cukrzycy. Wyróżniamy tutaj kilka kategorii stanów i chorób, które mogą doprowadzić do rozwoju cukrzycy. Należą do nich defekty genetyczne czynności komórek β trzustki, defekty genetyczne działania insuliny, choroby zewnątrzwydzielniczej części trzustki – np. przewlekłe zapalenie trzustki, choroby endokrynologiczne, cukrzyca spowodowana przez leki lub substancje chemiczne, zakażenia, rzadkie postaci wywołane procesem immunologicznym. Ostatnią podgrupę stanowi cukrzyca ciężarnych.

 

Aktualnie odnotowuje się wzrost chorobowości z powodu cukrzycy typu 1 oraz, przede wszystkim, cukrzycy typu 2, która stanowi około 85–95% wszystkich rozpoznań cukrzycy w krajach rozwiniętych. U podłoża defektu wydzielania insuliny i zaburzeń jej obwodowego działania leżą zarówno czynniki genetyczne jak i środowiskowe. Ludzki materiał genetyczny kształtował się przez tysiąclecia w zupełnie innych warunkach środowiskowych niż współczesne, tj. przy ograniczonej dostępności pokarmów oraz znacznie większej codziennej aktywności fizycznej. Na przestrzeni ostatnich dekad genom człowieka nie uległ istotnym przemianom, natomiast środowisko, w którym żyjemy jest zupełnie inne. Z tego względu niezwykle ważną rolę zarówno w prewencji jak i leczeniu cukrzycy odgrywa modyfikacja stylu życia, czyli odpowiednia dieta oraz regularna aktywność fizyczna.

 

Cukrzycę rozpoznaje się raz na zawsze. Jest to choroba, która może przebiegać przez dłuższy czas bezobjawowo i najczęściej rozpoznawana jest przypadkowo – w trakcie kontrolnych wizyt ambulatoryjnych lub w czasie hospitalizacji z zupełnie innej przyczyny. Dotyczy to zwłaszcza cukrzycy typu 2.

Do objawów wskazujących na możliwość rozwoju cukrzycy należą: chudnięcie, wzmożone pragnienie, wielomocz, osłabienie i senność, spowodowane odwodnieniem, pojawienie się zmian ropnych na skórze oraz częstych lub nawracających zakażeń narządów moczowo-płciowych.

Ponad połowa przypadków cukrzycy typu 2 przebiega bezobjawowo, dlatego też konieczne jest jej czynne poszukiwanie z wykorzystaniem badań diagnostycznych. Dotyczy to wszystkich osób po 45. roku życia, u których należy wykonywać stosowne badania raz na 3 lata, a także, bez względu na wiek, osób z następujących grup ryzyka:

 

Ponadto u każdej kobiety w ciąży należy wykonać oznaczenie stężenia glukozy w osoczu krwi żylnej na czczo w trakcie pierwszej wizyty oraz test obciążenia 50 g glukozy między 24. a 28. tygodniem ciąży.

Diagnozę cukrzycy można postawić, posługując się trzema następującymi równoważnymi kryteriami, oznaczając stężenie glukozy w osoczu krwi żylnej:

 

Doustny test tolerancji glukozy (OGTT, ang. oral glucose tolerance test) rozpoczyna się na czczo, czyli po co najmniej 8-godzinnym wstrzymaniu się od jakichkolwiek posiłków, po trzech dniach spożywania przeciętnej diety o normalnej zawartości cukrów. Pacjent powinien także powiadomić swojego lekarza o przyjmowanych lekach, ponieważ niektóre z nich mogą podwyższać glikemię, np. sterydy, niektóre leki moczopędne lub β-adrenolityki.

Badanie polega na pobraniu krwi i oznaczeniu wyjściowej glikemii na czczo, następnie należy w ciągu 5 minut wypić 250–300 ml wody, w której rozpuszczono 75 g glukozy. W celu poprawienia walorów smakowych można dodać sok ze świeżo wyciśniętej cytryny. Następnie przez czas trwania testu, tj. przez 2 godziny należy pozostać w pozycji siedzącej. Konieczne jest w tym czasie powstrzymanie się od spożywania posiłków, picia płynów, wysiłku fizycznego, palenia papierosów. Kolejne oznaczenie wykonywane jest po upływie wspomnianych 2 godzin.

Istotne jest, aby wykonywać to badanie w stanie ogólnego poczucia zdrowia, wszelkie zaostrzenia chorób przewlekłych czy zakażenia mogą wpływać na wynik badania. O aktualnych problemach zdrowotnych oraz przyjmowanych lekach należy poinformować lekarza przed planowanym wykonaniem badania.

W czasie ciąży kobieta powinna wykonać test obciążenia 50 g glukozy (GCT, ang. glucose challenge test). Badanie to, w przeciwieństwie do OGTT, nie wymaga specjalnego przygotowania – nie ma konieczności pozostawania na czczo, a oznaczenie stężenia glukozy wykonujemy po upływie 60 minut. Test ten powinien być przeprowadzony między 24. a 28. tygodniem ciąży.

 

Oprócz cukrzycy, którą rozpoznajemy według wyżej przedstawionych kryteriów, wyróżniamy tzw. stan przedcukrzycowy, który obejmuje zarówno nieprawidłową glikemię na czczo, jak i nieprawidłową tolerancję glukozy. Rozpoznanie to ma istotne znaczenie, gdyż wymaga od nas większej uwagi i samodyscypliny w zakresie stosowanej diety, naszej aktywności fizycznej oraz okresowej kontroli stężenia glukozy.

Nieprawidłową glikemię na czczo (IFG, ang. impaired fasting glucose) rozpoznajemy, gdy stężenie glukozy wynosi 100–125 mg/dl (5,6–6,9 mmol/l) i jednocześnie glikemia po obciążeniu glukozą wynosi ≤140 mg/dl (≤7,8 mmmo/l).

            Nieprawidłową tolerancję glukozy rozpoznamy, gdy w 2. godzinie testu tolerancji glukozy glikemia mieści się w przedziale 140–199 mg/dl (7,8–11 mmmol/l). Prawidłowe stężenie glukozy na czczo wynosi 60–99 mg/dl (3,4–5,5 mmol/l).