Od 8 lat kieruję Centrum Edukacji Diabetologicznej we Wrocławiu, które zajmuje się wszechstronną edukacją chorych na cukrzycę i ich rodzin. Nasz zespół składa się z lekarza-edukatora diabetologicznego, dwóch pielęgniarek, dietetyka i psychologa. CED współpracuje z Wydziałem Zdrowia Urzędu Miasta Wrocławia (finansowanie między innymi czterech sal gimnastycznych bezpłatnych dla chorych) i Polskim Stowarzyszeniem Diabetyków − Kołem Wrocław Centrum (comiesięczne prelekcje specjalistów, spotkania i wycieczki integracyjne). Ten szeroki opis funkcjonowania Centrum Edukacji Diabetologicznej pokazuje jak wszechstronną pomoc otrzymuje u nas diabetyk. Żadne z tych działań nie jest finansowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

Na początku należy sprostować mylne określenie „dieta cukrzycowa”, którym najczęściej posługuje się chory. Dieta, to specyficzny sposób odżywiania stosowany przez określony czas w celu osiągnięcia pożądanego efektu (odchudzenie, przybranie na wadze, złagodzenie dolegliwości żołądkowych). W wypadku cukrzycy należy od razu uzmysłowić pacjentowi (i najlepiej równocześnie członkom rodziny), że trzeba zmienić sposób odżywiania na stałe. Na ogół chory na cukrzycę chcąc zapewnić, że naprawdę stara się zachowywać dietę, oświadcza: „Piję gorzką herbatę i kawę, jem tylko gotowane, a nie smażone mięso”. Jest to najkrótszy test, aby się zorientować, że pacjent nie ma pojęcia o żywieniu w cukrzycy. Trzeba więc wszystko tłumaczyć od początku, w prosty komunikatywny sposób, aby chorego zachęcić do następnej wizyty edukacyjnej. Nie należy dawać choremu gotowych jadłospisów. Wydrukowane informacje, nie poprzedzone edukacją, spowodują, że w dalszym ciągu nie będzie on wiedział jak przyrządzać potrawy, a przede wszystkim, w jakich ilościach je spożywać.

 

Niezależnie od typu cukrzycy należy systematycznie przekazywać pacjentowi wiedzę na temat składników pokarmowych produktów spożywczych. Ogólne informacje na ten temat ujęto w tabeli 1.

W Polsce zwyczajowo spożywa się dużo pieczywa, ziemniaków i kasz. Właśnie z tych produktów w ciągu 30-40 minut organizm potrafi „wytworzyć cukier”. Takie nawyki żywieniowe mogą być przyczyną niepowodzeń w walce o prawidłowe glikemie.

W różny sposób należy uczyć o podstawowych składnikach poszczególnych posiłków, w zależności od dotychczasowej wiedzy, wykształcenia itp. Najlepiej robić to analizując konkretne posiłki. Tak zwany „talerz diabetyka” oraz dobowe zapotrzebowanie kaloryczne przedstawiono na rycinach 1 i 2.

 

Proces trawienia i tworzenia energii (glukozy) jest bardzo zróżnicowany. Najszybciej, najgwałtowniej wzrost glikemii następuje po spożyciu węglowodanów (0,5–1,5 godziny), natomiast po spożyciu białek i tłuszczów następuje on później i łagodniej (średnio 2–6 godzin), co przedstawiono na rycinie 3.

 

 

 

Zasady te są łatwe do zrozumienia dla pacjenta, ale pewne zalecenia i pojęcia należy uściślić podczas pierwszej wizyty.

1.    Mały posiłek oznacza małą ilość węglowodanów, ograniczoną ilość białka i tłuszczu, dużo jarzyn, surówek. Mała ilość węglowodanów to maksymalnie 1,5–2 wymienniki węglowodanowe (WW), co oznacza do 2 kromek chleba na śniadanie czy kolację, do 2 ziemniaków lub 5–6 łyżek kaszy bądź ryżu na obiad, 2 plastry szynki, sera, pasztetu na chleb. Aby nie być głodnym, należy jeść dużo warzyw do każdego posiłku – ogórki, sałata, kapusta kiszona, pomidory, surówki.

2.    Trzeba jeść częściej, ponieważ układ pokarmowy musi strawić jeden posiłek (glikemia poposiłkowa powinna wrócić do wartości prawidłowych), a dopiero wtedy można postawić przed nim kolejne zadanie, czyli następny posiłek. Dlatego należy jeść co 2–2,5 godziny.

3.    Zwracaj uwagę na niski indeks glikemiczny; im potrawa ma niższy indeks glikemiczny, tym wolniej i mniej podnosi glikemie poposiłkowe. Na wysokość indeksu glikemicznego wpływa rodzaj produktu, sposób jego przetworzenia, dodatkowe składniki całego posiłku. Wysoki indeks glikemiczny mają cukry proste. Jeśli indeks glukozy przyjmiemy jako równy 100, to sacharoza (popularny cukier do słodzenia) ma indeks 60–70, a fruktoza (cukier owocowy) około 20. Ten sam produkt może mieć niski indeks glikemiczny (ziemniaki z wody) lub, po przetworzeniu, wysoki indeks (frytki). Osobny produkt węglowodanowy (np. sucha kromka chleba) szybciej podwyższy glikemię, czyli ma wyższy indeks glikemiczny niż ten sam z dodatkowymi składnikami (np. kromka chleba z szynką i pomidorem). Ten racjonalny sposób żywienia uwzględniający wszystkie składniki pokarmowe powinien być stosowany podczas wszystkich posiłków w ciągu dnia.

 

Chorych na cukrzycę typu 1 trzeba uczyć dokładniejszego liczenia węglowodanów w zależności od rodzaju i ilości insuliny oraz zjedzonego posiłku. Wydawałoby się, że w takim przypadku istnieje większa swoboda wyboru pokarmu, lecz i tutaj zalecane są produkty o niskim indeksie glikemicznym (ponieważ takie również są wskazania w prawidłowym żywieniu dla osób zdrowych).

Ogromnym problemem krajów rozwiniętych jest żywność przetworzona, o wysokim indeksie glikemicznym, czyli wysoko energetyczna (białe pieczywo, frytki, chipsy, słodkie napoje i batony). Trzeba nauczyć się takiego myślenia: szybko dostarczona organizmowi energia (po spożyciu posiłku o wysokim indeksie glikemicznym) powinna „pociągać” szybkie zużycie (wysiłek fizyczny, sport, szybki spacer). Jeśli zaś dzień spędzamy w domu, przed telewizorem, to energia powinna być dostarczana powoli, poprzez spożywanie posiłków o niskim indeksie glikemicznym, czyli niskowęglowodanowe z dużą ilością surówek, warzyw.

 

Chorych na cukrzycę typu 1 uczymy trzech zasad:

1.    Unkaj tłuszczy widocznych – wystarczająca ilość tłuszczu jest w wędlinach, mięsie, nabiale oraz olejach dodawanych do surówek. Unikaj tłuszczu do smarowania i do smażenia oraz duszenia miesa. Smażenie nie jest przeciwwskazane w żywieniu w cukrzycy! Należy jednak smażyć tak, aby potrawa chłonęła jak najmniej tłuszczu – po chińsku, na głębokiej patelni, na dużym ogniu albo na ruszczcie, aby tłuszcz wytopić.

2.    Nie przejadaj się białkiem – oczywiście nie dotyczy to okresu wzrostu, dojrzewania, rekonwalescencji. Powinna to być ilość wędliny, sera, ryby do nałożenia na chleb lub jedna porcja mięsa, ryby do drugiego dania. Przy takim potraktowaniu białka i tłuszczu glikemie będą wzrastały później i wolniej, ale niezbyt wysoko.

3.    Licz węglowodany – w tym celu należy ustanowić jakąś jednostkę miary tych węglowodanów! Jeśli powiemy choremu, że jeden WW (wymiennik węglowodanowy) zawiera 10 g węglowodanów, będzie to przekaz dla niego niezrozumiały. Jeśli jednak uzmysłowimy mu, że jednostka miary węglowodanów to jeden wymiennik węglowodanowy, mający tyle samo cukru, ile kromka chleba lub dwie płaskie łyżeczki cukru, to jest to bardziej wyobrażalne (1 WW to także szklanka mleka, jeden mały owoc, jeden mały ziemniak).

Po takiej edukacji chory nie będzie już opisywał z czym zjadł 3 kromki chleba popite herbatą, tylko wpisze w rubryce dzienniczka np. 3 WW. Jeśli teraz ustalimy, ile jednostek insuliny podaje pacjent na te 3 WW, aby uzyskać prawidłową glikemię poposiłkową, to dowiemy się, ile potrzebuje na 1 WW. Chory na cukrzycę potrzebuje średnio 1–3 jednostek insuliny na 1 WW. W przypadku konkretnego chorego trzeba dokonać tych wyliczeń na podstawie jego dzienniczka samokontroli.