W dobie intensywnego rozwoju technologii medycznych pacjenci mają dostęp do nowoczesnych metod leczenia cukrzycy. Aktywna działalność różnych stowarzyszeń i fundacji, a obecnie również refundacja przez Narodowy Fundusz Zdrowia, pozwalają rodzicom wybrać nowoczesny sposób leczenia dziecka przy użyciu osobistej pompy insulinowej [1–4]. Należy jednak pamiętać, że dostęp do najnowszych osiągnięć technologicznych musi wiązać się ściśle z przekazaniem rodzicom i młodym pacjentom kompleksowej wiedzy na temat takiego leczenia oraz zmusza zespół terapeutyczny do systematycznej reedukacji i kontroli nabytych przez pacjentów umiejętności z zakresu samokontroli cukrzycy [5,6].

Liczba dzieci chorujących na cukrzycę stale wzrasta. Europa ma jeden z najwyższych współczynników zapadalności na cukrzycę u dzieci. Jednocześnie odnotowuje się jego duże zróżnicowanie, jak i również dużą zmienność dla poszczególnych krajów. Przy podziale Europy na 5 regionów najwyższy wzrost obserwuje się w ośrodkach środkowej i wschodniej Europy w grupie dzieci najmłodszych (0–4 lat).

W latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych epidemiologiczne programy badawcze zaliczały Polskę do krajów o bardzo niskiej zapadalności na cukrzycę typu  1. Aktualne badania wskazują na istotną zmianę tej pozycji, przy czym już w 2003 roku Polska plasowała się w środku rankingu. W naszym kraju obserwuje się ciągły wzrost zapadalności na cukrzycę typu  1. Przykładem jest populacja śląska, w której w 2005 roku odnotowano 90 przypadków nowego rozpoznania cukrzycy typu  1 wśród młodzieży do 18. roku życia. W 2010 roku było ich już 165.

Na podstawie wyników badań programu EURODIAB oszacowano, że jeśli nadal utrzyma się podobny trend zmiany liczby zachorowań, to między 2005 a 2020 rokiem nastąpi podwojenie liczby nowych przypadków cukrzycy u dzieci do 5. roku życia, a w populacji do 14. roku życia liczba wszystkich nowych zachorowań wzrośnie o 70%. Prognoza zachorowań dotycząca Polski do 2025 roku przewiduje blisko 4-krotny wzrost zachorowań na cukrzycę u dzieci. Ponadto przewiduje się, że nastąpi przesunięcie wieku zachorowania, choroba będzie dotykać coraz młodszych pacjentów [7]. Cukrzyca typu  1 jest nadal najczęstszą postacią cukrzycy u dzieci [8]. Mimo dostępu do nowoczesnych metod diagnostycznych jednoznacznie nie określono przyczyn rozwoju choroby, a także skutecznych sposobów zapobiegania pojawieniu się choroby [9].

Leczeniem z wyboru w cukrzycy typu  1 jest funkcjonalna intensywna insulinoterapia (functional insulin therapy, FIT), która może być realizowana metodą wielokrotnych wstrzyknięć lub – coraz częściej – metodą ciągłego podskórnego wlewu insuliny (continuous subcutaneous insulin infusion, CSII) za pomocą osobistej pompy insulinowej. Metoda ta polega na ciągłym, zaprogramowanym i zróżnicowanym godzinowo, podskórnym wlewie najczęściej szybko działającego analogu insuliny w tzw. przepływie podstawowym (bazalnym) oraz podawaniu bolusów posiłkowych oraz korekcyjnych o odpowiednio ustalonej dawce i czasie trwania [1–6,10–14].

CSII poprawia komfort życia pacjentów i daje szansę na poprawę wyrównania metabolicznego. Wśród wskazań do zastosowania insulinoterapii tą metodą wymieniana jest m.in. profilaktyka ciężkich stanów hipoglikemicznych. Dotyczy to przede wszystkim małych dzieci, pacjentów z zaburzonymi mechanizmami kontrregulacji oraz zaburzeniem odczuwania stanów hipoglikemicznych (tzw. hipoglikemia nieuświadomiona, hypoglycaemia unawareness) [2,4,5,15–18]. Metoda ta pomocna jest także u młodocianych chorych z nasilonym tzw. efektem „brzasku”, czyli wzrostem glikemii nad ranem, związanym przede wszystkim z wyrzutem hormonów hiperglikemizujących (hormonu wzrostu i kortyzolu) [13–19].

Pompy insulinowe znalazły bardzo szerokie zastosowanie w leczeniu niemowląt i najmłodszych dzieci. Grupę chorych, u których równie chętnie są stosowane, stanowią kobiety ciężarne. Dzięki łatwiejszej kontroli glikemii pompy są cenione przez starszą młodzież i młodych, czynnych zawodowo dorosłych, którzy prowadzą aktywny tryb życia, spożywają nieregularne posiłki w różnych porach dnia, mają nienormowany czas pracy i zróżnicowaną aktywność fizyczną [3,10,12].

Metoda ta łączy się jednak z pewnymi zagrożeniami. Warunkiem powodzenia insulinoterapii przy użyciu pompy insulinowej jest motywacja chorego i/lub jego opiekunów do przeprowadzania właściwej samokontroli. w tej grupie chorych szczególnie ważna jest edukacja. w przypadku małych dzieci dotyczy ona głównie opiekunów, lecz również je należy stopniowo włączać w ten proces [6,13,20–22]. Zastosowanie leczenia za pomocą pomp insulinowych u pacjentów niewspółpracujących lub mających trudności w opanowaniu podstawowych zasad takiej terapii wiąże się z ryzykiem niepowodzeń i dlatego warto rozważyć zmianę modelu insulinoterapii na konwencjonalną.

Pozytywną cechą stosowania pomp insulinowych jest możliwość odczytu ich pamięci do trzech miesięcy wstecz, co pozwala zespołowi terapeutycznemu na wgląd w decyzje pacjenta odnośnie dawkowania hormonu: programowanie dawki podstawowej i bolusów czy procentowy udział insuliny podstawowej w stosunku do bolusów [2,23,24].

Obok doskonalenia metod podawania leku wiele wysiłku poświęca się rozwojowi nowoczesnego monitorowania glikemii. Powszechnie stosowanym sposobem kontroli glikemii jest kilkukrotne w ciągu dnia oznaczanie stężenia glukozy we krwi przy użyciu pasków testowych i glukometru. Częstotliwość pomiarów uzależniona jest od wieku pacjenta, jego samopoczucia, wyrównania metabolicznego oraz pór posiłków. w ciągu ostatnich kilku lat chorzy mają możliwość korzystania z systemów ciągłego monitorowania glikemii tzw. CGMS (Continuous Glucose Monitoring System) lub systemu „Guardian”. Pozwalają one na 6-dniową ciągłą obserwację glikemii oraz ułatwiają podejmowanie decyzji w zakresie modyfikacji dawkowania insuliny [25–28].

Stosowanie metody leczenia za pomocą pompy insulinowej wiąże się z możliwością wystąpienia powikłań. Jednym z nich jest ryzyko pojawienia się kwasicy ketonowej. Małe depot insuliny w tkance podskórnej i charakterystyczny dla analogów insuliny profil działania sprzyjają szybkiemu narastaniu ketozy. Źródłem tego powikłania może być złamanie lub zagięcie kaniuli, obecność przerostów i związane z tym ryzyko zaburzonego wchłaniania insuliny z miejsca podawania, wysunięcie się wkłucia, a także błędy w samokontroli.

Pompy insulinowe wyposażone są w funkcje alarmujące o nieprawidłowościach w przepływie insuliny, ale sygnały alarmowe pojawiają się niestety dopiero po pewnym czasie. Pierwszym i pewnym sygnałem dla pacjenta jest narastająca hiperglikemia. Każdy pacjent leczony osobistą pompą insulinową jest zobowiązany do posiadania również penów z insuliną szybko działającą. Tylko właściwe postępowanie pozwala uniknąć destabilizacji. Pacjenci leczeni tą metodą muszą prowadzić bardzo staranną samokontrolę, aby móc dostatecznie wcześnie zareagować na pojawienie się hiperglikemii [12,15]. Wydaje się, że realną perspektywę stanowi zastosowanie „pętli zamkniętej”, to jest połączenia systemu monitorującego glikemię z pompą insulinową w układzie zamkniętym [29].

Istotne jest, aby pacjenci unikali przetrzymywania wkłucia w jednym miejscu powyżej trzech dni. Uchroni to przed pojawieniem się zmian skórnych [2,3,30]. Przerosty tkanki podskórnej, sporadycznie występujące u osób leczonych przy użyciu pompy insulinowej, związane są z iniekcją wykonywaną zawsze w jedno miejsce i nieprzestrzeganiem podstawowych zasad związanych z jej lokalizacją [15,23,24,31].

Wśród pacjentów chorych na cukrzycę typu 1 można zauważyć wzrastające zainteresowanie leczeniem pompą insulinową jako metodą skuteczną i dobrze tolerowaną. Łączy się to jednak z koniecznością prowadzenia programu edukacyjnego dostosowanego do wieku, stałej opieki ambulatoryjnej, zapewnienia możliwości stałego kontaktu (telefonicznego, elektronicznego) z zespołem leczącym oraz doskonałej znajomości zasad tej terapii przez personel medyczny, pacjenta, jak i opiekunów [4,6,13,14,31].

Osobista pompa insulinowa jest zminiaturyzowanym urządzeniem, pozwalającym na ciągłe, 24-godzinne podawanie dawki podstawowej tzw. „bazy” oraz programowanie dawki insuliny do posiłków i na korekty, tzw. „bolusy”, w których ilość hormonu zależy od składu posiłku i indywidualnej insulinowrażliwości pacjenta [1,3,13].

W zależności od składu posiłku oraz jego ilości, pompy pozwalają zaprogramować różne rodzaje bolusów. Standardowy bolus insulinowy, zwany też zwykłym lub prostym, przeznaczony jest do korygowania hiperglikemii lub pokrycia zapotrzebowania na insulinę przy posiłkach węglowodanowych, a jego działanie pokrywa się z profilem działania preparatu zastosowanego w pompie [10,11]. Bolus przedłużony jest bolusem stosowanym w przypadku spożywania posiłków zawierających tylko białka i tłuszcze, stąd konieczne jest zaprogramowanie podania wymaganej dawki w określonym czasie. Dzięki temu nie występuje gwałtowny szczyt działania charakterystyczny dla insulin szybko działających. Zabezpiecza też pacjentów ze zwolnionym opróżnianiem żołądka z powodu gastroparezy [13,17]. Najczęściej stosowanym jest bolus złożony (dual), ponieważ stanowi połączenie bolusa standardowego z przedłużonym. Stosowany jest w przypadku posiłków składających się zarówno z węglowodanów (np. ziemniaki, pieczywo), jak i białka tłuszczów (np. schab pieczony, jajecznica). Dopasowanie właściwego rodzaju bolusa wymaga od pacjenta znajomości kaloryczności produktów, zawartości wymienników węglowodanowych i wymienników białkowo-tłuszczowych w planowanym posiłku. Podstawowy wlew insuliny jest odpowiednikiem podawania insuliny długo działającej z przeliczeniem dawki na godzinę [1,5,14,17]. Programowanie dawki podstawowej na każdą godzinę pozwala dostosować przepływ insuliny w zależności od dobowego zapotrzebowania z uwzględnieniem wieku pacjenta, w tym przebiegu okresu dojrzewania. Aby wyeliminować hiperglikemię związaną z „efektem brzasku”, pojawiającą się nad ranem, przepływ należy zwiększyć przez okres ok. 4–5 godzin, natomiast w godzinach popołudniowych, kiedy zwiększona jest aktywność fizyczna, bazę można zmniejszyć również w ciągu kilku godzin [1,14,17]. Można również ograniczyć bądź przerwać podawanie wlewu podstawowego na czas intensywnego wysiłku fizycznego, do czego służy opcja „zawieś pompę”. Możliwe jest także zastosowanie tymczasowej dawki podstawowej pozwalającej zmniejszyć lub zwiększyć wlew godzinowy.

Pierwsze pompy insulinowe używane przez pacjentów wypełnione były insuliną krótko działającą buforowaną [1,3]. Obecnie w systemie leczenia CSII używane są dwa rodzaje insulin: krótko działające insuliny ludzkie oraz analogi insuliny. Podstawowymi elementami koniecznymi do prawidłowego funkcjonowania pompy są dren łączący pompę z zestawem infuzyjnym i kaniula jako element zakładany podskórnie. Kaniula może być wykonana z tworzywa lub jest krótką i cienką igłą. We wnętrzu pompy montuje się wypełniony insuliną zbiorniczek, który można ponownie uzupełnić [3,12,31]. Pompa wyposażona jest w silnik elektryczny zasilany wymiennymi bateriami pozwalającymi na kilkutygodniową eksploatację urządzenia [9,31]. Najbardziej istotnym elementem pompy jest mikroprocesor, dzięki któremu pompa zachowuje wiele praktycznych funkcji, pozwala na odtworzenie zapisanych danych oraz sygnalizuje zaburzenia działania pompy [1,17]. Nowoczesne pompy umożliwiają regulację prędkości wlewu podstawowego w zakresie 0,025–40 j. na godzinę. Możliwe jest zaprogramowanie kilku (1 do 5) modeli czasowego wlewu podstawowego, który można wykorzystać w zależności od sytuacji. Przyjęto umownie, że przepływ standardowy jest przeznaczony do stosowania w ciągu typowego dnia u pacjenta bez infekcji lub wzmożonej aktywności fizycznej. Istnieje ponadto model A – „aktywny dzień” – w przypadku wzmożonej aktywności, zwiększonej insulinowrażliwości oraz model B – możliwy do zastosowania w przebiegu infekcji, gorączki, menstruacji, gdy obserwuje się zwiększoną oporność insulinową [14,19,31]. Chory programuje dawkę (liczbę jednostek insuliny) oraz czas podania bolusów insuliny. Istnieje możliwość podawania nawet do 48 bolusów na dobę w dawkach 0,025–25 jednostek insuliny. Pompa komunikuje swoje funkcje za pomocą ciekłokrystalicznego wyświetlacza oraz sygnału dźwiękowego lub wibracji w zależności od oczekiwań pacjenta. Do sterowania pompą służy od 2 do 5 przycisków [12]. Współczesne pompy są zabezpieczone przed wpływem zewnętrznych pól elekromagnetycznych, często są również wodoodporne. w niektórych modelach istnieje możliwość zdalnego sterowania, a także funkcja „audio-bolus” (bolus dźwiękowy), umożliwiająca szybkie podanie bolusa prostego dzięki uruchomieniu jednej funkcji. Pacjent po wybraniu i potwierdzeniu właściwej dawki insuliny musi ponownie potwierdzić wybraną dawkę po usłyszeniu sygnału dźwiękowego w pompie insulinowej.

Zaawansowane technologie zastosowane w pompie powodują, że stają się coraz bardziej przyjaznymi urządzeniami [1,30]. Poprawa komfortu życia pacjenta wykazana w badaniu Diabetes Control and Complications Trial (DCCT) przyczyniła się do rozpowszechnienia pomp insulinowych [15]. Obecnie szacuje się, że na świecie jest używanych około 200 000 pomp. Od 2009 r. w Polsce NFZ refunduje zakup osobistych pomp insulinowych wraz z zestawem infuzyjnym dla pacjentów do 18. roku życia, obecnie przedłużono refundację zestawów infuzyjnych do 26. roku życia.