Jesteś tu:
>
>
>
Zaburzenia erekcji jako problem diagnostyczny i terapeutyczny u pacjentów chorujących na cukrzycę
Zaburzenia erekcji jako problem diagnostyczny i terapeutyczny u pacjentów chorujących na cukrzycę
Dr n. med. Krzysztof Dęmbe, dr n. med. Mariusz Jasik, prof. dr hab. med. Waldemar Karnafel
Katedra i Klinika Gastroenterologii i Chorób Przemiany Materii, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik: prof. dr hab. med. Waldemar Karnafel
Zaburzenia seksualne u mężczyzn mogą obejmować zmiany dotyczące popędu (libido), osiągnięcia stanu wzwodu (erekcji), wytrysku nasienia (ejakulacji) i satysfakcji seksualnej. Dysfunkcje seksualne w znaczny sposób wpływają na pogorszenie komfortu życia, mogą zaburzać relacje partnerskie.
W praktyce klinicznej najczęstszym zaburzeniem zgłaszanym przez pacjentów chorych na cukrzycę są zaburzenia erekcji, które definiuje się jako utrzymującą się niezdolność do osiągnięcia lub utrzymania stanu wzwodu wystarczającego do prowadzenia satysfakcjonującego współżycia płciowego. Najogólniej zaburzenia erekcji można podzielić na psychogenne, organiczne oraz idiopatyczne.
Dawniej uważano, że dominującą etiologią zaburzeń erekcji są czynniki psychogenne, w chwili obecnej przyjmuje się, że 80–90% zaburzeń erekcji jest spowodowane czynnikami organicznymi obejmującymi przyczyny neurologiczne, naczyniowe, endokrynne, jatrogenne. Z zaburzeniami erekcji wiążą się najczęściej następujące choroby: cukrzyca, choroby układu sercowo-naczyniowego, nadciśnienie tętnicze, stwardnienie rozsiane, stany po przebytych urazach rdzenia kręgowego, choroba Alzheimera, stan po radykalnej prostatektomii, choroby tarczycy, hypogonadyzm, hiperprolaktynemia, depresja. Także nadużywanie alkoholu, palenie papierosów, przyjmowanie niektórych leków (np. blokery układu β adrenergicznego, diuretyki, benzodwuazepiny, leki antydepresyjne, antagoniści receptorów H2) zażywanie narkotyków może prowadzić do pogorszenia funkcji seksualnych. U wielu chorych poszczególne czynniki mogą wzajemnie potencjalizować swoje niekorzystne działanie na stopień sprawności seksualnej.
Zaburzenia erekcji występują znacznie częściej, niż się powszechnie uważa. Ocenia się, że w USA dotyczą około 30 milionów mężczyzn. Można przyjąć, że problem ten występuje u około 10% dorosłych mężczyzn, przy czym częstość tego zaburzenia wzrasta znacznie w starszych grupach wiekowych. Zaburzenia erekcji nie są wynikiem samego procesu starzenia się organizmu, ale wynikają z częstszego występowania w starszym wieku zmian organicznych obejmujących układ naczyniowy i nerwowy.
Cukrzyca jest najczęstszą jednostką chorobową prowadzącą do wystąpienia zaburzeń erekcji, które występują u około 35–70% mężczyzn i wykazuje dodatnią korelację z obecnością retinopatii, neuropatii, nefropatii, makroangiopatii, przebytą amputacją kończyny dolnej, stopniem wyrównania metabolicznego cukrzycy mierzonego wysokością stężenia hemoglobiny glikowanej. W przebiegu cukrzycy mogą występować okresowo zaburzenia erekcji pojawiające się w okresie złego wyrównania metabolicznego cukrzycy, na przykład w momencie rozpoznawania choroby, które ustępują po adekwatnym leczeniu choroby podstawowej oraz zaburzenia o charakterze stałym stanowiące późne powikłanie cukrzycy, które bywa określone jako silent complication – powikłanie milczące, ponieważ duża część chorych kierując się fałszywie rozumianym wstydem nie zgłasza się z tym problemem do lekarza, nie wierząc w możliwość skutecznej terapii.
Zaburzenia erekcji mogą być predyktorem choroby sercowo-naczyniowej, jak również pierwszym objawem nierozpoznanej wcześniej cukrzycy. Wystąpienie stanu wzwodu jest procesem hemodynamicznym warunkowanym przez współdziałanie układu naczyniowego, neurogennego, hormonalnego oraz czynników psychicznych. Następuje rozszerzenie naczyń prącia oraz zmniejszenie napięcia mięśniówki gładkiej ciał jamistych prącia pod wpływem 3’5’ guanozynomonofosforanu (cGMP), indukowanego przez tlenek azotu uwalniany przez neurony nieadrenergiczne – niecholinergiczne, komórki śródbłonka i prawdopodobnie komórki mięśniówki gładkiej ciał jamistych. Tlenek azotu powstaje z L-argininy w przebiegu reakcji katalizowanej przez syntetazę tlenku azotu (NOS) w odpowiedzi na bodziec seksualny i uważa się, że pełni rolę głównego neuroprzekaźnika indukującego stan erekcji. Do innych o mniejszym znaczeniu klinicznym neuromediatorów stanu erekcji należy wazoaktywny peptyd jelitowy (VIP), który działa poprzez wzrost stężenia cyklicznego adenozyno monofosforanu (cAMP) w obrębie komórek mięśni gładkich ciał jamistych, co prowadzi do spadku koncentracji jonów wapnia i rozkurczu oraz peptyd związany z genem kalcytoniny (Calcitonin gene-related peptide).
Wystąpienie wzwodu regulowane jest przez wzmożone napięcie układu przywspółczulnego, zaś ustąpienie wynika z aktywacji układu współczulnego i wzrostu napięcia naczyń krwionośnych w obrębie prącia i mięśni gładkich ciał jamistych.
Precyzyjnie regulowany antagonizm czynnościowy między układem współczulnym i przywspółczulnym zapewnia odpowiedni stopień napięcia mięśniówki gładkiej prącia. W stanie wzwodu przestrzenie jamiste wypełnione krwią uciskają osłonkę białkową, co powoduje utrudnienie odpływu krwi żylnej i warunkuje utrzymanie odpowiedniej sztywności (mechanizm weno-okluzyjny).
Zaburzenia erekcji występujące u chorych na cukrzycę wykazują złożoną, nie do końca poznaną patogenezę. Przyjmuje się, że dominującą rolę odgrywają czynniki naczyniowe, upośledzenie czynności śródbłonka naczyniowego, neurogenne zaburzenia czynności mięśniówki gładkiej ciał jamistych. W niektórych badaniach stwierdzono w mikroskopie świetlnym i elektronowym zmiany morfologiczne w obrębie nerwów ciał jamistych u chorych na cukrzycę, co nie zostało potwierdzone przez innych badaczy.
Na poziomie komórkowym obserwowano zarówno u ludzi, jak i w modelach zwierzęcych, obniżenie poziomu acetylocholinesterazy, wazoaktywnego peptydu jelitowego (VIP), zmniejszenie aktywności syntetazy tlenku azotu (NOS).
Długie parasympatyczne włókna nerwowe dochodzące do narządów miednicy małej należą do najbardziej wrażliwych na uszkodzenie nerwów układu anatomicznego, co może tłumaczyć fakt, że zaburzenia erekcji stanowią często pierwszy objaw wisceropatii cukrzycowej.
Zmiany typu makroangiopatii i mikroangiopatii u chorych na cukrzycę lokalizujące się w obrębie tętnic i tętniczek naczyń kapilarnych prącia prowadzą do zaburzeń napływu krwi penile hypotension. W badaniach morfologicznych stwierdzono w obrębie małych naczyń prącia ultrastrukturalne zmiany obejmujące proliferację komórek śródbłonka, włóknienie i obliterację. U mężczyzn chorych na cukrzycę stwierdzono także zaburzenia relaksacji mięśniówki gładkiej prącia pod wpływem działania acetylocholiny. Dalszych badań wymaga ocena zaburzeń czynności tlenku azotu.
Zaburzenia endokrynne pod postacią obniżonego stężenia testosteronu, podwyższonego stężenia prolaktyny również mogą występować u niektórych chorych na cukrzycę, ale częstość tych zaburzeń nie jest większa niż w ogólnej populacji. Ważną rolę w upośledzeniu funkcji seksualnych odgrywają czynniki psychogenne takie jak depresja, lęk przed możliwością wystąpienia powikłań cukrzycy, niektóre leki, które są dużo częściej przyjmowane przez chorych na cukrzycę (np.: diuretyki, β-adrenolityki, leki antydepresyjne), alkohol, palenie papierosów. Także nieenzymatyczna glikacja kolagenu może prowadzić do zmian strukturalnych w obrębie ciał jamistych prącia.
 

Rozpoznawanie i diagnostyka zaburzeń erekcji u chorych na cukrzycę


Podstawę diagnostyki zaburzeń erekcji powinny stanowić dobrze zebrane wywiady obejmujące nie tylko dane dotyczące dysfunkcji seksualnej, ale również wszystkie przebyte choroby, urazy, operacje, przyjmowanie leków, palenie papierosów, spożywanie alkoholu, objawy wskazujące na istnienie neuropatii układu wegetatywnego (np. uporczywe biegunki o największym nasileniu w porze nocnej, nietrzymanie stolca, u niektórych chorych zaparcie stolca, regionalne zwiększenie potliwości skóry – górna część tułowia, zmniejszenie potliwości skóry w obrębie dolnej części tułowia).
W zbieraniu wywiadu pomagają specjalne kwestionariusze – na przykład najbardziej popularny International Index of Erectile Function (IIEF), składający się z 15 pytań i jego skrócona do 5 pytań wersja IIEF-5. Należy zawsze zapytać się o występowanie nocnych erekcji i ejakulacji wstecznej. Nagłe wystąpienie zaburzeń erekcji, szczególnie po przebyciu sytuacji traumatyzującej, może wskazywać na psychogenną etiologię.
W badaniu przedmiotowym, oprócz ogólnej oceny stanu pacjenta należy szczególną uwagę zwrócić na obecność cech polineuropatii cukrzycowej i wisceropatii (np. stała tachykardia, hypotonia ortostatyczna, zniesienie niemiarowości oddechowej serca), ocenę tętna na tętnicach obwodowych, badania zewnętrznych narządów płciowych w celu wykrycia choroby Peyroniego lub hypogonadyzmu, sprawdzić odruch opuszkowo-jamisty.
Badania dodatkowe powinny obejmować wszystkie rutynowo wykonywane oznaczenia biochemiczne. Szczególną uwagę należy zwrócić na ocenę stopnia metabolicznego wyrównania cukrzycy (stężenie glukozy na czczo i po posiłku, poziom hemoglobiny glikowanej, fruktozaminy), profil lipidowy, obecność mikroalbuminurii, stężenia hormonów tarczycy, testosteronu, prolaktyny, hormonu luteinizującego. Badanie dna oka wykazujące cechy retinopatii cukrzycowej wskazuje na obecność mikroangiopatii, co może być jedną z przyczyn prowadzących do rozwoju zaburzeń erekcji.
W celu oceny etiologii dysfunkcji seksualnej w przypadkach, w których istnieją wątpliwości w zakresie diagnostyki różnicowej między przyczynami psychogennymi a organicznymi, dokonuje się monitorowania występowania nocnych wzwodów przy pomocy specjalnej aparatury (RegiScan) oceniającej stan objętości i sztywności prącia. U osoby zdrowej w fazie snu REM – szybkich ruchów gałek ocznych – występują spontaniczne erekcje, które ulegają upośledzeniu w przypadku zaburzeń erekcji na tle organicznym. Występowanie nocnych erekcji może świadczyć o etiologii psychogennej.
W przypadku podejrzenia etiologii naczyniowej zaburzeń wzwodu należy wykonać badanie dopplerowskie, oceniające przepływ tętniczy w obrębie prącia, a w razie podejrzenia zwężenia tętnicy grzbietowej prącia – arteriografię.
Kawernosografię wykonuje się w wyspecjalizowanych ośrodkach w celu oceny sprawności mechanizmu żylno-okluzyjnego (veno-occlusive mechanism) u chorych, którzy nie mogą utrzymać osiągniętego stanu erekcji.
Istnieje także możliwość badania sprawności układu nerwowego regulującego czynność seksualną, np. elektromiografia ciał jamistych. W wyjątkowych przypadkach w celu oceny struktury ciał jamistych przeprowadza się biopsję prącia, która u chorych z zaburzeniami o etiologii psychogennej nie wykazuje zmian. Brak erekcji po podaniu dokawernozalnym prostaglandyny PGE1 przemawia za poważnym upośledzeniem przepływu naczyniowego.
Zakres badań dodatkowych powinien być zawsze indywidualnie dostosowany do każdego pacjenta, należy brać pod uwagę motywację do leczenia, efekty zastosowanych wcześniej metod terapii, zgodę i możliwość leczenia inwazyjnego. U niektórych mężczyzn wystąpienie zaburzeń erekcji może być pierwszym jawnym klinicznie objawem choroby układu naczyniowego, współistniejącym z niemym niedokrwieniem mięśnia sercowego, dlatego też w takich przypadkach należy rozważyć wykonanie próby wysiłkowej, 24-godzinnego monitorowania EKG metodą Holtera lub koronarografii. Jest to szczególnie ważne u chorych na cukrzycę powikłaną wisceropatią, ponieważ duża część tych chorych (około 30%) nie odczuwa bólów zamostkowych.
 

Leczenie


Leczenie zaburzeń wzwodu powinno być zawsze poprzedzone próbą ustalenia etiologii oraz w miarę możliwości przyczynowe.
Należy uzyskać wyrównanie metaboliczne cukrzycy, doprowadzić do normalizacji parametrów lipidowych, wartości ciśnienia tętniczego, redukcji nadwagi. Wśród leków hipotensyjnych, które są często przyjmowane w grupie chorych na cukrzycę, inhibitory konwertazy angiotensyny oraz antagoniści receptorów α-adrenergicznych nie wpływają na pogorszenie funkcji seksualnych. Inhibitory ACE powinny być rekomendowane, ponieważ dodatkowo mogą spowalniać progresję nefropatii cukrzycowej. Ostatnio pojawiły się doniesienia, że podawanie antagonistów receptora dla angiotensyny (sartany) może wpłynąć nawet na pewną poprawę funkcji seksualnych.
Zaleca się, aby pacjenci odstawili alkohol i papierosy, prowadzili higieniczny tryb życia. Ważną rolę odgrywa zwiększenie wysiłku fizycznego, należy rekomendować codzienne spacery szybkim krokiem, po uwzględnieniu przeciwwskazań wynikających z powikłań cukrzycy.
 

Psychoterapia


Psychoterapia odgrywa bardzo ważną rolę w leczeniu zaburzeń seksualnych, nawet w leczeniu chirurgicznym lub farmakologicznym powinna być stosowana jako forma leczenia uzupełniającego i być włączona w każdym programie leczenia.
Nawet w przypadku nieskutecznego leczenia psychoterapia powinna zmierzać do zmiany hierarchii wartości u pacjenta w taki sposób, żeby był w stanie zaakceptować niemożność osiągnięcia wzwodu poprzez wskazanie głębokich i wartościowych celów życiowych.
 

Farmakoterapia


Farmakoterapia obejmuje przezcewkowe podawanie prostaglandyny PGF1, lub podanie wchłaniającej się przez skórę formy nitrogliceryny lub minoxidilu. Do leków pierwszego rzutu należą środki, które blokują fosfodiesterazę-5 i w ten sposób powodują wzrost stężenia cyklicznego guanozynomonofosforanu (cGMP), który jest wtórnym przekaźnikiem i odpowiada za rozluźnienie mięśniówki gładkiej ciał jamistych i wzwód prącia. Wśród tych leków należy wyróżnić sildenafil, wardenafil, tadalafil. Efekt terapeutyczny obserwowany jest tylko w przypadkach istnienia seksualnego pobudzenia, czyli lek wzmaga i potencjalizuje fizjologiczne reakcje. Leki te mogą być stosowane u pacjentów z zaburzeniami erekcji o podłożu psychogennym, organicznym jak i mieszanym. Nie powinny być łączone z nitratami i molsidominą z uwagi na niebezpieczeństwo wystąpienia hipotonii. Do przeciwwskazań stosowania inhibitorów PDE5 należą: przebyty zawał mięśnia serca (poniżej 90 dni), niestabilna choroba wieńcowa, napady bólu dławicowego podczas aktywności seksualnej, niewydolność serca, niewyrównane zaburzenia rytmu serca, niewyrównane nadciśnienie tętnicze, niedociśnienie tętnicze (poniżej 90/50 mmHg), przebyty udar mózgu (poniżej 6 miesięcy). Do najczęstszych objawów ubocznych należą bóle głowy i zaczerwienienie twarzy. Leki pierwszej generacji (sildenafil, wardenafil) wykazują skuteczne działanie przez 4 do 6 godzin, natomiast lek drugiej generacji – tadalafil wykazuje skuteczność do 36 godzin. Z kolei apomorfina wykazuje działanie poprzez stymulację receptorów dopaminergicznych znajdujących się w okolicy podwzgórza. Lek ten jednak może powodować nudności, wymioty, senność, omdlenie. Przyjmowany jest w formie podjęzykowej.
 

Aparaty próżniowe


Próżniociągi działają poprzez wywieranie podciśnienia w obrębie cylindra zakładanego na prącie, ciśnienie to może osiągać wartość 150–300 mmHg i powoduje zwiększenie napływu krwi do ciał jamistych członka. Po osiągnięciu stanu wzwodu najczęściej zakładana jest opaska uciskowa w obrębie nasady prącia, która hamuje odpływ krwi.
Powikłania, które pojawiają się podczas stosowania aparatów próżniowych mają głównie charakter miejscowy i wynikają z przekrwienia i utrudnienia odpływu krwi. Opaska nie powinna być stosowana dłużej niż pół godziny.
 

Wstrzyknięcia do ciał jamistych


W 1977 roku po raz pierwszy zaobserwowano działanie chlorowodorku papaweryny indukującego erekcję, w trakcie przypadkowego podania do naczynia prącia podczas zabiegu rewaskularyzacji. Od tego czasu rozpoczęły się poszukiwania najbardziej optymalnego leku dokawernozalnego. Badania obejmowały fentolaminę, a następnie prostaglandynę PGE1.
W chwili obecnej uważa się, że prostaglandyna PGE1 stosowana w dawce od 2,5 do 40 μg jest lekiem rekomendowanym wśród preparatów stosowanych dokawernozalnie. Iniekcje wykonuje się w proksymalno-boczną powierzchnię prącia pod katem 90° używając cienkich igieł (takich jak do wstrzykiwania insuliny) kilka minut przed planowanym stosunkiem płciowym. Chorzy na cukrzycę posiadający manualne obycie z posługiwaniem się strzykawką do insuliny dosyć szybko opanowują prawidłową technikę wykonywania injekcji. Najczęstsze objawy uboczne obserwowano po wstrzyknięciach do ciał jamistych prostaglandyny PGE1 obejmują: miejscową bolesność (30% chorych), krwiaki, włóknienie, zakażenia oraz bardzo rzadko spotykany przetrwały wzwód prącia – priapismus, wymagający interwencji urologicznej. Duża część pacjentów po kilku latach leczenia przerywa tę formę terapii (około 70% w ciągu 5 lat). Nie powinno stosować się wstrzyknięć do prącia mężczyznom z zaburzeniami krzepnięcia, anemią sierpowatokrwinkową, chorobą Peyroniego.
 

Leczenie operacyjne


W przypadku zwężenia proksymalnej części tętnicy grzbietowej prącia zabieg operacyjny przywracający prawidłowe ukrwienie stanowi postępowanie z wyboru.
W pozostałych przypadkach w razie nieskuteczności innych form terapii u niektórych pacjentów można rozważyć implantację do ciał jamistych protez, głównie hydraulicznych, które powodują usztywnienie członka. Najczęstszym objawem ubocznym obserwowanym po tych zabiegach są miejscowe zakażenia (występujące częściej u chorych na cukrzycę), mogące mieć bardzo groźne następstwa. Pojawiają się doniesienia, że w przypadku przestrzegania specjalnego trybu postępowania okołooperacyjnego liczba zakażeń u chorych na cukrzycę jest porównywalna z ogólną populacją.
Nie zaleca się w leczeniu zaburzeń erekcji podawania chorym na cukrzycę testosteronu, chyba że istnieją zaburzenia związane z hipogonadyzmem pierwotnym lub wtórnym.

Piśmiennictwo
1. Carson C., Kirby R., Goldstein J. Textbook of erectile dysfunction. Isis Medical Media Oxford 1999.
2. Dęmbe K., Pacuła P., Karnafel W., Czyżyk A.: Ocena długoterminowego stosowania injekcji prostaglandyny E1 w leczeniu impotencji erekcyjnej u chorych na cukrzycę. Diabetologia Polska, 1995; 2: 283-287.
3. Dęmbe K., Jasik M., Czyżyk A.: Die Impotenz – eine verschwiegene Komplikation des Diabetes mellitus. Vergleich einiger Behandlungsmethoden. Aktualle Endokrinologie und Stoffwechsel. 1991; 4, 257.
4. Dęmbe K., Jasik M., Karnafel W.: Rozpoznawanie i leczenie zaburzeń erekcji u pacjentów z cukrzycą. Standardy Medyczne 2002, 14, 70-74.
5. Dęmbe K., Jasik M., Niebisz A., Karnafel W.: Wpływ niektórych leków na wystepowanie zaburzeń erekcji u pacjentów z cukrzycą. Seksuologia Polska 2006 (praca zgłoszona do druku)
6. Dusing R. Sexual dysfunction in male patients with hypertension: influence of antihypertensive drugs. Drugs 2005,65(6),773-86
7. Ehmke H., Juneman K., Mayer B. i wsp.: Nitric oxide synthase and vasoactive intestinal polypeptide localization in neurons innervating the human penile circulation. Int J. Impot. Res 1995;7:147-156.
8. Faerman J., Glocer L., Fox D. i wsp.: Histological studies of the autonomic nervous fibres of the corpora cavernosa in impotent diabetic males. Diabetes 1974;23:971-976
9. Feldman H.A., Goldstein I. Hatzichristan D.G, McKinlay J.B.: Impotence and its medical and psychosocial correlates: results of the Massachu­setts Male Aging Study. J. Urol 1994:151:54-61
10. Herrmann H., Chang G., Klugherz B. i wsp.: Hemodynamic effects of sildenafil in men with severe coronary artery disease. N.Engl.J.M. 2000;342;1622-1626.
11. Hoffman F.: The molecular basis of second messenger system for regulation of smooth muscle contractility: state of the heart lecture. J. Hypertension 1985; 3:53-58.
12. Imieliński K.: Zarys seksuologii i seksiatrii. PZWL. Warszawa 1982 r.
13. Jevtih M., Kass M., Khawand N.: Changes in the corpora cavernosa of impotent diabetic: comparing histological with clinical findings. J. Urol. 1985;91:281-285
14. Klein R., Klein B., Lee K., i wsp.: Prevalence of self-reported erectile dysfunction in people with long-term IDDM. Diabetes Care 1996; 19:135-141
15. Lew-Starowicz Z.: Zaburzenia seksualne w praktyce ogólnolekarskiej. Termedia. Poznań 2004.
16. Maatman T., Montague D., Martin L.: Erectile dysfunction in men with diabetes mellitus. Urology 1987; 29:589-592
17. McCulloch D., Campbell J., Wu F. i wsp.: The prevalence of diabetes impotence. Diabetologia 1980;18:279-283
18. McCulloch D., Young R., Prescott R. i wsp.: The natural history of impotence in diabetic men. Diabetologia 1984;26:437-440
19. Melman A., Henry D., Felten D. i wsp.: Alteration of the penile corpora in patients with erectile impotence. Invest Urology 1980;17:474-477.
20. Moncada S., Palmer R., Higgs E. Nitric Oxide: physiology, pathophysiology, and pharmacology. Pharm Rev. 1991; 43:109-142
21. NIH Consensus Development Panel on Impotence. JAMA. 1993; 83-90
22. Rosen R.C., Riley A., Wagner G. i wsp.: The International Index of Erectile Function (IIEF); a multidimensional scale for assessment of erectile dysfunction. Urology. 1997;49:822-830
23. Zhao L., Mason N., Morell N. i wsp.: Sildenafil inhibits hypoxia – induced pulmonary hypertension. Circulation. 2001;104;424-428.

Słowa kluczowe:

diabeTECH
Nota prawnaPolityka prywatnościRedakcja serwisuKontakt z redakcjąMapa serwisuZgłoś uwagi